เอ็กซ์วินโดวซิสเต็ม

X Window System (อาจรู้จักในชื่อ X11 หรือ X) เป็นระบบการแสดงผลหน้าต่างแบบบิตแมปในคอมพิวเตอร์ X Window เป็นระบบ GUI มาตรฐานของระบบปฏิบัติการในตระกูลยูนิกซ์ และ OpenVMS

ระบบ X นั้นเตรียมส่วนประกอบพื้นฐานของระบบ GUI เช่น การวาดและเคลื่อนย้ายหน้าต่างบนหน้าจอคอมพิวเตอร์, การทำงานร่วมกับคีย์บอร์ดและเมาส์ แต่ไม่ได้ยุ่งกับส่วนติดต่อผู้ใช้โดยตรง ปล่อยให้โปรแกรมแต่ละตัวที่ทำงานบน X ทำหน้าที่นี้อย่างอิสระ

X ทำงานแบบไคลแอนต์-เซอร์ฟเวอร์ โดยที่ X เซอร์ฟเวอร์ติดต่อกับโปรแกรมที่เป็นไคลแอนต์ต่างๆ เซอร์ฟเวอร์มีหน้าที่รับคำสั่งแสดงผลทางหน้าต่าง และรับอินพุตจากผู้ใช้ทางคีย์บอร์ด เมาส์ หรือ จอสัมผัส เซอร์ฟเวอร์อาจจะเป็น

การกำหนดไคลแอนต์และเซอร์ฟเวอร์ในระบบ X มักทำให้ผู้ใช้ใหม่สับสน เพราะดูเหมือนจะสลับกัน แต่ X ใช้มุมมองของโปรแกรมเป็นหลัก โดยโปรแกรมเป็นฝ่ายเรียกใช้บริการจึงถือเป็นไคลแอนต์ ส่วนระบบควบคุมการแสดงผลและนำเข้าเป็นผู้ใช้บริการจึงถือเป็นเซอร์ฟเวอร์

โพรโทคอลที่ให้ติดต่อระหว่างเซอร์ฟเวอร์กับไคลแอนต์ ทำได้ทั้งกรณีที่เซิร์ฟเวอร์และไคลแอนต์อยู่ในเครื่องเดียวกัน อยู่คนละเครื่องติดต่อผ่านทางเครือข่ายคอมพิวเตอร์ แม้กระทั่งอาจทำงานบนคนละสถาปัตยกรรมและระบบปฏิบัติการก็ได้ เซอร์ฟเวอร์และไคลแอนต์สามารถเชื่อมต่อกันผ่านทางอินเทอร์เน็ตได้ อีกทั้งสามารถเข้ารหัสการติดต่อสื่อสารเพื่อความปลอดภัยได้

เวลาใช้ผ่านทางเครือข่าย ผู้ใช้ซึ่งอยู่หน้าเครื่องที่มีจอภาพและอุปกรณ์อินพุต (ในที่นี้คือ X เซอร์ฟเวอร์) จะติดต่อกับเครื่องที่อยู่ไกลออกไป ซึ่งอาจต่อเข้าทาง telnet หรือ ssh เป็นต้น แล้วเรียกโปรแกรมประยุกต์ (ในที่นี้คือไคลแอนต์) ให้มาแสดงผลและรับอินพุตจากเครื่องของผู้ใช้ ในระบบปฏิบัติการยูนิกซ์หรือคล้ายยูนิกซ์จะใช้วิธีกำหนดหมายเลขไอพีของเครื่องผู้ใช้ในตัวแปรสภาพแวดล้อม (environment variable) ที่ชื่อ DISPLAY

X เริ่มการพัฒนาโดยสถาบันเทคโนโลยีแมสซาชูเซตส์ (MIT) ใน ค.ศ. 1984 โดยเป็นความร่วมมือกันของ Jim Gettys (ผู้พัฒนาโครงการ Athena) และ Bob Scheifler (จาก MIT Laboratory for Computer Science) เนื่องจาก Scheifler ต้องการระบบแสดงผลหน้าต่างที่ไม่ขึ้นกับฮาร์ดแวร์ เพื่อเป็นตัวเลือกของ Andrew Project ของมหาวิทยาลัยคาร์เนกีเมลลอนในขณะนั้น

X ออกเวอร์ชัน 6 (X6) ในเดือนมกราคม ค.ศ. 1985 วิศวกรของบริษัท Digital Equipment Corporation (DEC) ได้พอร์ท X6 ไปยังระบบ MicroVAX ของ DEC เองอีกด้วย X9 ออกมาในเดือนกันยายน ค.ศ. 1985 ภายใต้สัญญาใช้งานแบบ MIT License ตามมาด้วย X10 ในช่วงปลายปีนั้น

X11 เป็นการออกแบบใหม่เพื่อชดเชยข้อบกพร่องของ X รุ่นก่อนๆ ที่ยังยึดติดกับฮาร์ดแวร์มากเกินไป โดย X11 ได้รับการสนับสนุนจาก DEC และออกตัวจริงได้เมื่อวันที่ 15 กันยายน ค.ศ. 1987 X11 เป็นตัวอย่างซอฟต์แวร์เสรีขนาดใหญ่รุ่นแรกๆ ของโลก

ความสำเร็จของ X11 ส่งผลให้เกิด MIT X Consortium หน่วยงานไม่หวังผลกำไรที่มี Scheifler เป็นประธานขึ้นในเดือนมกราคม ค.ศ. 1988 โดยทำหน้าที่ดูแล X อย่างเป็นกลางไม่เอื้อประโยชน์ให้กับผู้ผลิตรายใดรายหนึ่ง ในภายหลัง X Consortium ได้เปลี่ยนเป็น X Consortium, Inc. เมื่อ ค.ศ. 1993 และมีการออก X เวอร์ชันใหม่ที่สำคัญคือ X11R6 (Release 6) เมื่อวันที่ 16 พฤษภาคม ค.ศ. 1994

หน้าที่ดูแล X ถูกส่งต่อมายัง The Open Group ซึ่งเป็นกลุ่มของบริษัทผู้ผลิตซอฟต์แวร์ ตั้งขึ้นมาช่วงต้นปี 1996 นโยบายแบบปิดของ Open Group ส่งผลให้ผู้พัฒนารายอื่นไม่พอใจ และแยกออกไปหนุนกลุ่ม XFree86 แทน X ในความดูแลของ The Open Group ออกรุ่นสุดท้ายคือ X11R6.4 ในปี 1998

เดิมที XFree86 เกิดขึ้นในปี 1992 เพื่อพัฒนา X11R5 ไปทำงานบนพีซีของไอบีเอ็ม และบริจาคโค้ดให้กับ MIT X Consortium ไปใช้ต่อ XFree86 พัฒนาและได้รับความนิยมมากขึ้นเรื่อยๆ

ในปี 1999 ทาง The Open Group ได้ตั้ง X.Org ขึ้นมาเพื่อดูแล X เวอร์ชันถัดไป (X11R6.5) แต่การพัฒนาส่วนมากกลับอยู่ที่โครงการ XFree86 มากกว่า XFree86 จึงเข้ามาเป็นสมาชิกกิตติมศักดิ์ของ X.Org เพื่อสนับสนุนให้ผู้ผลิตฮาร์ดแวร์ในช่วงนั้น นำ XFree86 ไปใช้กับลินุกซ์

ด้วยความนิยมของลินุกซ์ การพัฒนาเกือบทั้งหมดย้ายไปอยู่ในโครงการ XFree86 แทน X.Org ยังคงอยู่แต่แทบไม่ได้ทำหน้าที่อะไร อย่างไรก็ตามทาง XFree86 ได้รับการวิจารณ์อย่างหนักว่าทำงานแบบปิด ไม่เปิดโอกาสให้นักพัฒนาภายนอกเข้ามามีส่วนร่วมได้ ความขัดแย้งขึ้นมาถึงจุดสูงสุดในเดือนกุมภาพันธ์ ปี 2004 เมื่อ XFree86 4.4 ได้ใช้สัญญาอนุญาตที่มีข้อจำกัดมากกว่าเดิม ส่งผลให้โครงการอื่นๆ ที่ใช้ X เป็นฐานไม่สามารถยอมรับได้

ต้นปี 20046 สมาชิกของ X.Org เดิม และ freedesktop.org จึงก่อตั้ง X.Org Foundation ขึ้น โดยได้รับโดเมนเนม x.org จาก The Open Group จุดมุ่งหมายของ X.Org Foundation คือสร้างชุมชนนักพัฒนา X ที่เปิดเผยมากกว่าเดิม

X.Org Foundation ได้นำ XFree86 4.4RC2 ที่ยังไม่ได้เปลี่ยนสัญญาอนุญาตมารวมกับ X11R6.6 พัฒนาต่อจนออกมาเป็น X11R6.7 ในเดือนเมษายน 2004 ปัจจุบันรุ่นล่าสุดคือ 7.4 ออกเมื่อ 23 กันยายน ค.ศ. 2008